ЛЕКЦ№2. БИЗНЕСИЙН ЭРХ ЗҮЙН ХАРИЛЦАА

2.1. Бизнесийн эрх зүйн харилцааны тухай ойлголт, шинж

2.2. Бизнесийн эрх зүйн харилцааны элемент

2.1. БИЗНЕСИЙН ЭРХ ЗҮЙН ХАРИЛЦААНЫ ТУХАЙ ОЙЛГОЛТ, ШИНЖ

Бизнесийн эрх зүйн хэм хэмжээгээр зохицуулагдан буй нийгмийн харилцааг энэхүү тусгай салбар эрх зүйн харилцаа гэнэ. Энэ бол хууль зүйн гол шалгуурыг үндэслэсэн тодорхойлолт. Уг харилцааг бодит агуулга, үндсэн шинжийн хувьд: Нэгд, ашгийн төлөө бараа үйлдвэрлэх, борлуулах, ажил гүйцэтгэх, үйлчилгээ үзүүлэхээс ("тэр явцад") бизнес эрхлэгчдийн өөр хооронд үүссэн харилцаа; Хоёрт, мөн явцад нэг талаас бизнес эрхлэгч, нөгөө талаас түүнд захиалагч, хэрэглэгчээр оролцогч бусад этгээд (иргэн, албан газар, байгууллага)-ийн хооронд үүссэн харилцаа; Гуравт, бизнесийг удирдах хийгээд засаг төрийн зохицуулалттай холбогдон үүссэн удирдлага, зохион байгуулалтын шинжтэй харилцаа гэж хуваан бүлэглэж болно. Эдгээр нь мэдээж тусдаа олон бичил харилцаа болно. Удирдлага, зохион байгуулалтын харилцаа гэж юу вэ? Бизнесийн харилцаанд эргэлзээ, маргаантай байгаа юм. Яагаад гэвэл бизнесийн эрх зүйг тодорхойлохдоо судлаачдын нэлээд нь «иргэний эрх зүйн дэд салбар болгох, нөгөө хэсэг нь «холимог цогцолбор» буюу иргэн, захиргаа хосолсон бие даасан тусгай салбар гэж үздэг байна. Иргэний эрх зүйд дэд хэсэг гэх мөртөө бүтэц тогтолцооны хувьд бизнесийн «төрийн удирдлага», «зохион байгуулалт»-ын гэх харилцааг энэхүү эрх зүйд чухал байр эзлүүлэн өгүүлдэг. Энэ мэт зөрчилтэй санаа, эргэлзээтэй асуудал бий. Тэгвэл бидний өгүүлэн буй бизнесийн удирдлага, зохион байгуулалтын шинжтэй (гурав дахь) бүлэг харилцаа нь юу вэ? Бизнесийн бүтцийг зохион байгуулж, удирдахгүйгээр түүнд төрийн хязгаартай оролцоо буюу зохицуулалт, ухаалаг дэмжлэггүйгээр уг ажил хэрэг урагшлах байтугай үүсч бүрэлдэхгүй мэт. Бизнес эрхлэхэд наанадаж: 1. Компани, нөхөрлөл, төрийн болон аймаг, сумын өмчийн нэгдмэл (унитари) үйлдвэрийн газар, тэдгээрийн дотоод бүтэц, салбар нэгж, улмаар нэгдлийг өөрчлөн байгуулах (нэгтгэх, нийлүүлэх, салгах, тусгаарлах, өөрчлөх); өмч хөрөнгийг захирч удирдах; бизнесээ төлөвлөгөөжүүлэх; 2. санхүү, бүртгэл, тайлан, тооцооны ажлыг зохион байгуулах; 3. бусадтай (дотоод, гадаад) түншлэх, хорших зэрэг аж ахуйн хэлхээ, холбоо тогтоон хөгжүүлэх хэрэгтэй болно. Менежмент (зохион байгуулалтын) ажил өөрөөр хэлбэл өөрийн сүлжээгээ зохион байгуулж удирдах шаардлага зайлшгүй билээ. Үүнээс гадна төрийн оролцоо, зохицуулалт гэж байна. Засаг төрийн байгууллага нь хууль, эрх зүйн зохих хэм хэмжээ тогтоон зохицуулах үнцсэн дээр татвар хураамжийн тогтолцоогоор хувийн секторын эдийн засгийн амьдралд хяналт тавьж, нөлөөлөх; нөөц хуваарилах замаар бизнест дэмжлэг үзүүлэх; шударга өрсөлдөөнийг хөхүүлэн дэмжиж, дангаар ноёрхлыг хязгаарлах; 4. улс нийгмийн аюулгүй байдал, хүн амын эрүүл мэндийн зэрэг нийгмийн ашиг сонирхлын үүднээс зарим төрлийн бизнесийг хязгаарлах, хориглох; 5. тусгай зөвшөөрөл, улсын бүртгэлийн дэглэм стандарт, зайлшгүй доод хязгаар, заавал баримтлах норматив (цалин хөлсний минимум тогтоох) зэргээр бизнест оролцон зохицуулна. Засаг төрийн энэхүү оролцоог хууль тогтоомжоор хязгаарлан нэгэнт журамласны учир түүний биелэлтэд хяналт тавьж, нэг талаар здийн засгийн эрх зүйн зөрчилтэй тэмцэх, арилгах, бизнес эрхлэгчдийн эрх, ашиг сонирхлыг хуулиар хамгаалагдахад арга буюу хүрнэ. Торгож шийтгэхэд ч хүрдэг. Энэ бүхнийг зөвхөн эрх тэгш байдлын үндсэн дээр бараа-мөнгөний солилцооны биш, бас хууль зүйн талаар захирамжлах эрх мэдлийг ашиглан хэрэгжүүлнэ. Бизнесийн эрх зүйн ном зохиолд "төрийн удирдлага, төрийн зохицуулалт" гэсэн бүлэг зүйл оруулан бичиж, үнэн магадтай үндэслэл гаргасаар ирсэн. Түүний дотор энэ харилцааг эдийн засгийн төдийгүй, «захиргааны аргаар» нөлөөлж зохицуулдгийг тэмдэглэсэн нь буй. Бизнесийн харилцаан дахь төрийн удирдлага нь төрөөс эдийн засгийг удирдах чиг үүргийн салшгүи хэсэг мөн... Бизнесийн удирдлага нь аж ахуйн амьдралд захиргааны аргаар нөлөөлж хэрэгждэг. (Т.Мөнхжаргал, Ц.Цолмон. Бизнесийн эрх зүй. УБ. 2000, 7-8 дахь тал) гэж өгүүлснийг зарим нэгэн санал тодотголтойгоор хүлээн зөвшөөрч болох юм. Хүнийн бизнесийг "төр удирдах" гэх бус, "зохицуулах, оролцох" гэсэн утгаар авч үзэх нь зүйтэй болов уу. Бизнесийн эрх зүйд нэгэнт «удирдлага», «захиргааны (дур зоргын биш, хууль зүйн шинжлэх ухааны) арга байгаа бол тэнд захиргааны эрх зүйн хэм хэмжээ болон засаглах аргын «оролцоо» байна гэдгийг хүлээн зөвшөөрөхөөс зайлахгүй мэт. Энд «давхардал» байж таарахгүй, нэг харилцааг нэг л хэм хэмжээгээр тохируулна. Харин тэр нь «холимог» шинжийн байхыг үгүйсгэхгүй болов уу. Иймийг л холимог салбар, төрөл хэсэг (институт) гэх ойлголт төрдөг. Түүнээс биш, хуулийн давхардал, хийдэл хоёрын алиныгч зөвшөөрч болохгүй билээ. Бодит байдал гэвэл ийм буюу аль ч тохиолдолд төрийн зохицуулалт, оролцоо нь хуулийн чанд хязгаарлалттай байх нь зарчим. Энд дур зоргын захиргаадалт биш, хууль зүйн талаар л засаглах бүрэн эрх үйлчлэх ёстой.

2.2. БИЗНЕСИЙН ЭРХ ЗҮЙН ХАРИЛЦААНЫ ЭЛЕМЕНТ

Бизнесийн эрх зүйн харилцаа нь бүрдүүлбэрийн хувьд: а. Объект б. Субъект в. Эрх, үүрэг гэсэн гурван элементээс бүрдэнэ.

а. Объект: Бизнес эрхлэгчдийн субъектив эрх, хууль зүйн үүргээ хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаа нь ашиг олохуйц тодорхой үр дүнд хүрэх буюу эдийн болон эдийн бус баялгийг олж авах, бүтээхэд чиглэнэ. Ийнхүү бизнесийн үйл ажиллагаа чиглэж буй зүйлсийг буюу түүнийг олж авах, бий болгох үйл явцыг бизнесийн эрх зүйн харилцааны объект гэнэ. Байгалийн байдлаараа байгаа болон хувийн үйл ажиллагаагаар бий болгосон эдийн баялгийг эд юм гэнэ. Эд юмсад хатуу, шингэн, хийн бүх хэлбэрээр оршин байгаа биет эд хөрөнгө, мөнгө, үнэт цаас, тухайлан олж авсан эд хөрөнгийн эрх ордог. Эд хөрөнгийг бий болгох үйл явцыг бараа үйлдвэрлэх, ажил гүйцэтгэх, үйлчилгээ үзүүлэх гэдэг. Энэ утгаар бизнесийн харилцааны үндсэн объект нь: · бараа үйлдвэрлэх, · ажил гүйцэтгэх, · үйлчилгээ үзүүлэх үйл явц мөн гэж болно. Бизнесийн эрх зүйн харилцаан дахь эдийн бус баялаг гэдэгт: · оюуны бүтээл, түүний дотор аж үйлдвэрийн өмч; · ажил хэргийн нэр хүнд, бизнесийн нууц зэрэг эдийн бус харилцааны зүйлс орно; · сургалтын, эмнэлгийн, даатгалын зэрэг зарим төрлийн үйлчилгээг мөн эдийн бус баялагт хамааруулдаг. Орчин үед мэдээллийг иргэний эрх зүйн объект гэж ангилах болсон бөгөөд түүнийг бизнесийн харилцаанд буюу ашиг олохоор эзэмшин, ашиглаж байгаа утгаар нь энэ эрх зүйн харилцаанд объект хэмээн ойлгож болно. Жишээлбэл, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр төлбөртэй, шууд дамжуулж буй бүх зар мэдээ.

б. Субъект: Өгүүлэн буй харилцаанд хоёр буюу үнэмлэхүй хийгээд харьцангуй олон талын оролцогч байна. Тэдгээрийг эрх зүйн ерөнхий субьект хэмээн нэрлэж болно. Харин "бизнес"-ийн гэвэл нэг өөр хэрэг. Учир нь бизнесийн эрх зүйн харилцаанд аль нэг тал заавал бизнес эрхлэгч байх онцлогтой бөгөөд түүнийг л бизнесийн эрх зүйн субъект гэж ойлгоно. Бусад нь оролцогч гэж болох юм. Бизнес эрхлэгч гэдгийг субъект гэсэн утгаар тайлбарлахдаа:ипиваа нэгэн хуулийн этгээдийг бүгдийг нь бус, зөвхөн тодорхойрилгоор үйлдвэрлэл, үйлчилгээ байнга эрхэлж, ашиг, орлого хуримтлал бий болгож түүндээ тулгуурлан нөхөн өргөтгөсөн үйлдвэрлэл явуулдаг субъект гэсэн нь оновчтой юм. Субъектыг: · Бизнесийн байгууллага буюу хуулийн этгээд; · Бизнес эрхлэгч хувь хүн гэж хоёр хэсэгт хувааж үзнэ. Бизнесийн байгууллага бол «аж ахуйн нэгж»-ээс гадна ашгийн төлөө бүх хэлбэрийн өмчийн албан газар, байгууллагыг хамарсан нарийн түвэгтэй сүлжээ мөн. Энд маргаантай асуудал ч бийг зөвхөн дурдаж үлдээе! Маргаангүй нь · Компани (ХК, ХХК) · Нөхөрлөл юм. "Хоршоо"-г Иргэний хуульд ашгийн төлөө биш хуулийн этгээд гэсэн хэдий ч хэрэг дээрээ ашиг олох зорилгод захирагдмал байгаа нь илт юм. Жишээ нь: Санхүү-зээлийн хоршоо нь мөнгө «хүүлж» байгааг хэрхэн ойлгох вэ гэдгийг судлууштай. Эдгээрээс гадна төрийн болон орон нутгийн (100%-ийн) өмчийн үйлдвэрийн газар байх, байж болох бөгөөд түүнийг нэгдмэл үйлдвэрийн газар гэдэг бөгөөд тэр нь Монгол Улсын төрийн ба нутгийн өмчийн тухай хууль (1996)-ийн 17 дугаар зүйл, Иргэний болон бусад хуульд заасны дагуу ашгийн төлөө эд хөрөнгийн харилцаанд орж, төрийн удирдлагын дор бизнес эрхэлж болно. "Аж ахуйн нэгж" гэх ерөнхий нэрэнд хуулиар хамааруулаагүй боловч арилжааны банк, хөрөнгийн бирж, төрөл бүрийн төлбөрт үйлчилгээ эрхэлдэг товчоо, төв, буяны бус сан (сан хөмрөг биш байгууллага) зэрэг ашгийн төлөө бүтцийн олон төрөл зүйл буй. Тэдгээр нь улсын бүртгэлийн гэрчилгээ, заримдаа тусгай зөвшөөрөлтэйгээр ажил. үйлчилгээг байнга буюу тогтвортой эрхэлж, ашиг хуримтлуулж, үйлчилгээгээ өргөжүүлж байдаг. Энэ нь эзнийхээ хэрэгцээг хангаг төдий биш учир бизнест хамаарна. Ашгийн төлөө ажил, үйлчилгээг хэрэв хувь хүн өөрийн нмр дээр дангаар эрхэлж буй бол "иргэний", харин "хуулийн этгээд" байгуулан эрхэлж буй бол бизнесийн байгууллага хэмээнэ. Хуулийн этгээд болгон бизнесийнх биш боловч бизнесийн эрх зүйн субъект болох тэр хэсэг нь Иргэний хуульд тодорхойлсноор: · өмчлөлдөө буюу захиран зарцуулах эрхэндээ тусгайлсан эд хөрөнгөтэй; · эрх зүйн чадамжтай (өөрөө эрх олж, үүрэг хүлээх); + бие даасан эдийн хариуцлага хүлээх чадвартай (нэхэмжлэгч, хариуцагч байж чадах); · тодорхой зорилго бүхий тогтвортой ажиллагаа эрхэлдэг; зохион байгуулалтын нэгдэлтэй байх гэсэн гол шалгуур хангасан байх ёстой. Үүний дээр ашгийн төлөө, зөвшөөрөгдсөн, мэргэшсэн үйл ажиллагаа тогтвортой эрхэлдэг байх шалгуур бий.

в. Бизнесийн эрх зүйн харилцааны эдийн засгийн агуулга нь эрхэлж буй үйлдвэрлэл, ажил, үйлчилгээний мянга мянган төрөл зүйлээр тодорхойлогдоно. Гэхдээ эрх зүйн харилцаа болохын хувьд уг харилцаа нь бизнес эрхлэгч, хийгээд бусад оролцогчдын эрх, үүргийн хэлхээ холбоо юм. Түүнийг уг харилцааны хууль зүйн агуулга гэж болно. Бизнес эрхлэгч нь: · үйл ажиллагаандаа хуулийг чанд сахих; · гэрээний үүргээ зохих ёсоор биелүүлэх; · хуулиар топгоосноор тайлан мэдээгээ нийтэлж, зохих газарт илгээж байх; · татвар төлөх; · гэрээнд өөрөөр заагаагүй бол үүргийн дутууг болон хохирлыг нөхөн төлөх; · гаргасан зөрчлийнхөө төлөө хариуцлага хүлээх зэрэг үүрэгтэй байна.

Мөн тэр харилцаанд оролцогч талууд нь: · бэлтгэн нийлүүлэх, тээвэрлэх, хүлээн авч борлуулах, ажил гүйцэтгэх, төрөл бүрийн үйлчилгээ үзүүлэх зэрэг гэрээт үүргээ зохих ёсоор биелүүлж буй эсэхэд харилцан хяналт тавих, · тийнхүү биелүүлэхийг шаардах · гомдлын шаардлага гаргах, · зөрчигдсөн эрхээ сэргээн тогтоолгож, учирсан хохирлыг нөхөн телүүлэхээр арбитр, шүүхэд хандаж, эрх, ашиг сонирхлоо шүүхээр хамгаалуулах зэрэг олон зүйл, эрхийг хууль болон гэрээний дагуу эдэлнэ. Эрх тэгш харилцаанд бол талуудын эрх, үүрэг тэнцэлтэй байна. Харин бизнесийн төрийн зохицуулалттай холбоотой босоо тэнхлэгт харилцаанд талуудын эрх, үүрэг хууль зүйн хувьд "зааглах", захирагдах элементийг хязгаартай боловч агуулсан онцлогтой байдаг.